Tabellen:
Hoofdstuk 1, tabel 1:
Hoofdstuk 2, tabel 2:
Afleeldingen:
Hoofdstuk 16, afbeelding pagina 247:
Noten:
[1] Bron eerste feit: Burkart, K.G. et al. (2021), ‘Estimating the cause-specific relative risks of non-optimal temperature on daily mortality: a two-part modelling approach applied to the Global Burden of Disease Study’. In: The Lancet, Vol. 398, pp. 685-697. En: Zhao, Q. et al. (2021), ‘Global, regional, and national burden of mortality associated with non-optimal ambient temperatures from 2000 to 2019: a three-stage modelling study’. In: The Lancet Planetary Health, Vol. 5, pp. 415-425. Bron tweede feit: ipcc (2022), ‘Climate Change 2022: Impacts, Adaptation and Vulnerability’. Working Group ii contribution to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change.
[2] I&O Research (2021), ‘Klimaatpeiling november 2021’.
[3] Zie voor een uitgebreidere toelichting bijvoorbeeld: Mayumi, K. et al. (2015), The Jevons Paradox and the Myth of Resource Efficiency Improvements. Londen: Taylor & Francis.
[4] Hawken, P. (2018), Drawdown: het meest veelomvattende plan ooit om klimaatontwrichting te keren.
[5] Bron: oecd (2021), Public expenditure on environmental protection, door de auteurs omgerekend naar 2022.
[6] Bron: exiobase, omgerekend naar containers.
[7] Zie onder andere Keyßer, L.T. & M. Lenzen (2021), ‘1.5 °C degrowth scenarios suggest the need for new mitigation pathways’. In: Nature Communications, 12:2676, pp. 1-16.
[8] Hickel, J. et al. (2021), ‘Urgent need for post-growth climate mitigation scenarios’. In: Nature Vol. 6, pp. 766-768.
[9] Mackenbach, J.P. (2010), Ziekte in Nederland: volksgezondheid tussen biologie en politiek. Amsterdam: Uitgeverij Mouria.
[10] Tielbeke, J. (2022), We waren gewaarschuwd: over een profetisch milieurapport en wat we er (niet) mee deden. Amsterdam: Das Mag Uitgeverij.
[11] Concreet maken we gebruik van drie wetenschappelijke modellen die de gevolgen van stoppen met groei simuleren. (1) Briens, J. (2015), La Décroissance au prisme de la modélisation prospective: Exploration macroéconomique d’une alternative paradigmatique. Ecole Nationale Supérieure des Mines de Paris, 2015. (2) D’Alessandro, S., Cieplinski, A., Distefano, A. & K. Dittmer (2020), ‘Feasible alternatives to green growth’. In: Nature Sustainability, Vol. 3, pp. 329–335. (3) Jackson, T. & P.A. Victor (2017), ‘The Transition to a Sustainable Prosperity-A Stock-Flow-Consistent Ecological Macroeconomic Model for Canada’. In: Ecological Economics, Vol. 177, pp. 1-14.
[12] Joris, I. (2016), ‘Lang leve levensduur’, Consumentenbond. Het stuk van de Consumentenbond is mede gebaseerd op de uneto-vni tabel met gemiddelde gebruiksduurverwachtingen.
[13] Mackenbach, J.P. (2010), Ziekte in Nederland: volksgezondheid tussen biologie en politiek. Amsterdam: Uitgeverij Mouria.
[14] Piketty, T. (2020), Kapitaal en ideologie. Amsterdam: De Geus.
[15] De belastingtarieven zijn van 2022. Daarnaast zijn er uiteraard allerlei aftrekposten en heffingskortingen die het uiteindelijke belastingbedrag beïnvloeden.
[16] Dusarduijn, S. M. H. (2012). De fiscale geschiedenis van Nederland in vogelvlucht. In A. C. Rijkers (red.),
Inleiding belastingheffing ondernemingen en particulieren, pp. 7-19. Sdu fiscale & financiële uitgevers.
[17] Zie bijvoorbeeld: https://www.rabobank.nl/over-ons/carbon-bank/carbon-insights
[18] Harris, J.M. & B. Roach (2021), Environmental and Natural Resource Economics: A Contemporary Approach. Londen: Routledge.
[19] Zie: https://www.milieucentraal.nl/klimaat-en-aarde/klimaatverandering/wat-is-je-co2-voetafdruk
[20] Voor een selectie van het aanbod, zie https://ghgprotocol.org/life-cycle-databases
[21] Zie bijvoorbeeld: https://www.rabobank.nl/over-ons/carbon-bank/carbon-insights
[22] Götz, T. et al. (2022), ‘Digital Product Passport: The ticket to achieving a climate neutral and circular European economy?’. Wuppertal Institute for Climate, Environment and Energy and University of Cambridge Institute for Sustainability Leadership.
[23] Zie: https://www.dnb.nl/innovatie-in-betalen-en-bankieren/digitale-euro-wat-waarom-en-hoe/
[24] Zie: https://ondernemersplein.kvk.nl/verbod-op-contante-betalingen-boven-3000-euro. De ingangsdatum van de maatregel is nog niet bekend.
[25] Piketty, T. (2020), Kapitaal en ideologie. Amsterdam: De Geus, p. 1074.
[26] Zie: https://carbonpricingdashboard.worldbank.org
[27] Zie: https://www.emissieautoriteit.nl/onderwerpen/themas/co2-heffing
[28] Bron: Global Footprint Network, https://www.footprintnetwork.org
[29] Bron: oecd (2021), Public expenditure on environmental protection, door de auteurs omgerekend naar 2022.
[30] Bron: Exiobase 3.7. Het gaat hierbij om de co2-uitstoot gecorrigeerd voor import.
[31] Bron: Exiobase 3.7. Het gaat hierbij om het energieverbruik en materiaalverbruik gecorrigeerd voor import. Overigens is zowel het binnenlandse energieverbruik gestegen als het energieverbruik gecorrigeerd voor import.
[33] International Energy Agency (IEA; 2021), ‘The Role of Critical Minerals in Clean Energy Transitions’.
[34] Zie: https://www.milieucentraal.nl/duurzaam-vervoer/elektrische-auto/alles-over-elektrische-auto
[35] International Energy Agency (IEA; 2021), ‘The Role of Critical Minerals in Clean Energy Transitions’.
[36] International Resource Panel (2019), ‘Global Resources Outlook 2019: Natural Resources for the Future We Want’. ‘Materiaalwinning’ betekent: de winning van metalen, mineralen, fossiele brandstoffen en biomassa (zoals landbouw en bosbouw).
[37] Zie: https://www.newscientist.nl/nieuws/biologen-waarschuwen-zesde-massale-uitstervingsgolf-is-begonnen
[38] Samen met Matthias Olthaar schreef Paul Schenderling daar een wetenschappelijk artikel over. Zie: Schenderling, P.J. & M. Olthaar (2022), ‘Handelsliberalisering levert ontwikkelingslanden nog te weinig op’. In: ESB, forthcoming.
[39] Zie: https://www.vn.nl/echte-prijzen-supermarkt
[40] Zie: https://trueprice.org/nl
[41] European Values Study (evs).
[42] De laatste meting is uit de periode 2017-2021.
[43] Zie bijvoorbeeld het rapport van het scp (2021), ‘Klimaataanpak: toekomstbepalende keuzes voor onze samenleving. De energietransitie vanuit burgerperspectief’.
[44] scp (2016), ‘Aanbod van arbeid 2016: Werken, zorgen en leren op een flexibele arbeidsmarkt’. En: Echtelt, P. van (2010), ‘Een baanloos bestaan. De betekenis van werk voor werklozen, arbeidsongeschikten en werkenden’, Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau (scp).
[45] scp (2021), ‘Klimaataanpak: toekomstbepalende keuzes voor onze samenleving. De energietransitie vanuit burgerperspectief’.
[47] Bergquist, M. et al. (2022), ‘Meta-analyses of fifteen determinants of public opinion about climate change taxes and laws’. In: Nature Climate Change, Vol. 12, pp. 235-240.
[48] Schumpeter, J. (1934), The Theory of Economic Development: an inquiry into profits, capital, credit, interest, and the business cycle. Londen: Taylor & Francis.
[49] Zie voor een toelichting onder andere het eerdergenoemde boek Fantoomgroei.
[50] E.g., Rosen, H. & T. Gayer (2014), Public Finance. New York: McGraw-Hill Education.
[51] Planbureau voor de Leefomgeving (pbl; 2021), ‘Ervaringen met energie- en klimaatbeleid in omringende landen: wat kunnen we ervan leren? Achtergrondstudie Klimaat- en Energieverkenning 2021’.
[52] In de Dow Jones Sustainability World Index van 2022 staan maar liefst 11 Nederlandse bedrijven.
[53] Bron: De Prijsknaller (npo), aflevering over kleding.
[54] De aflevering heet ‘Meer dan groene woorden’ en is hier terug te kijken: https://www.npostart.nl/de-publieke-tribune/22-05-2022/VPWON_1333847
[55] Dit argument is al meer dan een eeuw oud en is ingebracht door de econoom Alfred Marshall in zijn standaardwerk Principles of Economics.
[56] Rodrik, D. (2004), ‘Industrial Policy for the Twenty-First Century’. Working Paper, Centre for Economic Policy Research.
[57] Ibidem.
[58] Timperley, J. (2021), ‘How to Fix the Broken Promises of Climate Finance’. In: Nature, Vol. 598.
[59] Titel van de preek: ‘The Drum Major Instinct’, 1968.
[60] Easterlin, R.A. (1974), ‘Does Economic Growth Improve Wellbeing a Lot? Some Empirical Evidence’.
[61] Frey & Stutzer (2002), ‘The Economics of Happiness’.
[62] Daly, H. (2005), ‘Economics in a full world’. In: Scientific American, Vol. 293, No. 3, pp. 100-107.
[63] Argyle, M. (2001), The Psychology of Happiness. Londen: Taylor & Francis.
[64] European Values Study (evs).
[65] Het volledige, Engelse citaat is: ‘Seen from God, the good is identical with life and organic to the world; wickedness is a disease, and evil identical with death.’ Bron: Heschel, A.J. (1951/1977), Man is Not Alone: A Philosophy of Religion. New York: Farrar, Straus and Giroux, p. 120.
[66] Schumacher, E.F. (1979), ‘Hoe kleiner, hoe beter’. Ambo.
[67] Sandel, M. (2012), Niet alles is te koop: de morele grenzen van marktwerking. Utrecht: Ten Have.
[68] scp (2018), ‘Alle ballen in de lucht: tijdsbesteding in Nederland en de samenhang met kwaliteit van leven’.
[69] Ibidem.
[70] Ibidem.
[71] Ibidem.
[72] Ibidem.
[73] Zie onder andere: https://www.vzinfo.nl/eenzaamheid
[74] Zie voor een uitgebreidere toelichting bijvoorbeeld het boek Living well on a finite planet: building a caring world beyond growth, dat te downloaden is via: https://www.commonsnetwork.org/product/living-well-on-a-finite-planet-building-a-caring-world-beyond-growth
[75] Zie ook het werk van het Commons Network over Community Wealth Building: https://www.commonsnetwork.org/nl/project/community-wealth-building
[76] Bron: cbs (2021).
[77] Reybroeck, D. van (2016), Tegen verkiezingen. Amsterdam: De Bezige Bij.
[78] Rovers, E. (2022), Nu is het aan ons: oproep tot echte democratie. Amsterdam: De Correspondent.
[79] Bron: oecd (2021), Public expenditure on environmental protection.
[80] Bergquist, M. et al. (2022), ‘Meta-analyses of fifteen determinants of public opinion about climate change taxes and laws’. In: Nature Climate Change, Vol. 12, pp. 235-240.
[81] Bron: cbs.
[82] Oxfam (2020), ‘Confronting Carbon Inequality’. Oxfam Media Briefing.
[83] Ibidem.
[84] Ibidem.
[85] Zie voor een uitgebreidere toelichting op deze conclusie het boek van Soumaya Majdoub, Consumeren als konijnen (2021, vub).
[86] Zie: https://worldpopulationreview.com/countries/ethiopia-population
[87] Global Footprint Network, https://www.footprintnetwork.org/
[88] Haberl, H. et al. (2020), ‘A systematic review of the evidence on decoupling of GDP, resource use and GHG emissions, part II: synthesizing the insights’. In: Environmental Research Letters, 15(6), 065003.
[89] Parrique, T., Barth, J., Briens, F., Kerschner, C., Kraus-Polk, A., Kuokkanen, A., & Spangenberg, J. H. (2019), Decoupling debunked. Evidence and arguments against green growth as a sole strategy for sustainability. A study edited by the European Environment Bureau EEB. Vertaling van het citaat door het schrijverscollectief.
[90] Xu, C., Kohler, T.A., Lenton, T. M., Svenning, J. & M. Scheffer (2020), ‘Future of the human climate niche’. In. PNAS, Vol. 117, No. 26., pp. 11350-11355.
[91] Keyßer, L.T. & M. Lenzen (2021), ‘1.5 °C degrowth scenarios suggest the need for new mitigation pathways’. In: Nature Communications, 12:2676, pp. 1-16.
[92] Calverley, D., & Anderson, K. (2022), ‘Phaseout Pathways for Fossil Fuel Production Within Paris-compliant Carbon Budgets’.
[93] De Britse krant The Guardian publiceert wekelijks een update van de actuele co2-concentratie in de lucht.
[94] Calverley, D., & Anderson, K. (2022), ‘Phaseout Pathways for Fossil Fuel Production Within Paris-compliant Carbon Budgets’.
[95] Keyßer, L.T. & M. Lenzen (2021), ‘1.5 °C degrowth scenarios suggest the need for new mitigation pathways’. In: Nature Communications, 12:2676, pp. 1-16.
[96] Hickel, J., & Kallis, G. (2020), ‘Is green growth possible? In: New political economy, 25(4), 469-486.
[97] Anderson, K., and G. Peters (2016), ‘The trouble with negative emissions’. In: Science, 354 (6309), 182-183.
[98] Wang-Erlandsson, L., Tobian, A., van der Ent, R.J. et al. (2022), ‘A planetary boundary for green water’. In: Nature Review Earth & Environment, April 2022.
[99] Keyßer, L.T. & M. Lenzen (2021), ‘1.5 °C degrowth scenarios suggest the need for new mitigation pathways’. In: Nature Communications, 12:2676, pp. 1-16.
[100] ipcc (2022), ‘Climate Change 2022: Impacts, Adaptation and Vulnerability’. Working Group II contribution to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. En: ipcc (2022), ‘Climate Change 2022: Mitigation of Climate Change’. Working Group III contribution to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change.
[101] (1) Briens, J. (2015), ‘La Décroissance au prisme de la modélisation prospective : Exploration macroéconomique d’une alternative paradigmatique’. Ecole Nationale Supérieure des Mines de Paris, 2015. (2) D’Alessandro, S., Cieplinski, A., Distefano, A. & K. Dittmer (2020), ‘Feasible alternatives to green growth’. In: Nature Sustainability, Vol. 3, pp. 329–335. (3) Jackson, T. & P.A. Victor (2017), ‘The Transition to a Sustainable Prosperity-A Stock-Flow-Consistent Ecological Macroeconomic Model for Canada’. In: Ecological Economics, Vol. 177, pp. 1-14.
[102] ipcc (2022), ‘Climate Change 2022: Mitigation of Climate Change’. Working Group III contribution to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change.
[103] Baarsma, B. (2022), Groene groei: over de (on)zin van economische groei. Amsterdam: uitgeverij Pluim.
[104] Baarsma, B. (2022), Groene groei: over de (on)zin van economische groei. Amsterdam: uitgeverij Pluim, p. 235.
[105] Zie: https://www.stockholmresilience.org/research/planetary-boundaries.html
[106] Zie: https://www.lse.ac.uk/granthaminstitute/publication/the-economics-of-climate-change-the-stern-review
[107] ipcc (2022), ‘Climate Change 2022: Impacts, Adaptation and Vulnerability’. Working Group II contribution to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change.
[108] Voor een grafisch overzicht, zie: https://impactlab.org/map
[109] Burkart, K.G. et al. (2021), ‘Estimating the cause-specific relative risks of non-optimal temperature on daily mortality: a two-part modelling approach applied to the Global Burden of Disease Study’. In: The Lancet, Vol. 398, pp. 685-697. En: Zhao, Q. et al. (2021), ‘Global, regional, and national burden of mortality associated with non-optimal ambient temperatures from 2000 to 2019: a three-stage modelling study’. In: The Lancet Planetary Health, Vol. 5, pp. 415-425.
[110] Zhang, Y., Held, I., & Fueglistaler, S. (2021), ‘Projections of tropical heat stress constrained by atmospheric dynamics’. In: Nature Geoscience, 14(3), 133-137. En: Douris, J. & G. Kim (2021), ‘Atlas of Mortality and Economic Losses from Weather, Climate and Water Extremes (1970-2019)’. Geneva: World Meteorological Organization (wmo), wmo-No. 1267.
[111] Eckstein, D., Künzel, V. & L. Schäfer, ‘Global Climate Risk Index 2021: Who Suffers Most from Extreme Weather Events? Weather-Related Loss Events in 2019 and 2000-2019’. Bonn: Germanwatch.
[112] Roser, M. (2021), ‘How many people die from air pollution each year?’. Geraadpleegd op: OurWorldinData.org.
[113] Zie: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/climate-change-and-health, en https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(09)60922-3/fulltext
[114] Statement by UN High Commissioner for Human Rights Michelle Bachelet on the COP-26 meeting, 28-10-2021.
[115] ipcc (2022), ‘Climate Change 2022: Impacts, Adaptation and Vulnerability’. Working Group II contribution to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, p. 1870. Over de jaren daarvoor staan in het rapport helaas geen wereldwijde data.
[116] Ibidem, p. 1728.
[117] Bressler, R.D. (2021), ‘The mortality cost of carbon’. In: Nature Communications: 12:4467.
[118] Ibidem.
[119] Auffhammer, M. (2022), ‘The mortality cost of climate change’. In: Nature Climate Change, Vol. 12, pp. 611-619. En: Carleton, T.A. et al. (2022), ‘Valuing the Global Mortality Consequences of Climate Change Accounting for Adaptation Costs and Benefits’. NBER Working Paper 27599.
[120] In de studie van Carleton et al. (2022) is rekening gehouden met twee scenario’s, rcp 4.5 (gematigde opwarming) en rcp 8.5 (sterke opwarming). In het rcp 4.5 scenario is de extra sterfte 11 mensen op 100.000, in het rcp 8.5 scenario 73 op 100.000. De wereldbevolking kan in 2100 gegroeid zijn tot aan aantal van 8,8 tot 10 miljard mensen.
[121] Deze informatie is terug te vinden in de drie belangrijkste bronnen van Bressler (2021): (1) Hales, S., Kovats, S., Lloyd, S. & D. Campbell-Lendrum (2014; red.) ‘Quantitative risk assessment of the effects of climate change on selected causes of death, 2030s and 2050s’. Geneva: World Health Organization. (2) Carleton, J. et al. (2020), ‘Valuing the Global Mortality Consequences of Climate Change Accounting for Adaptation Costs and Benefits’. NBER Working Paper Series, Working Paper 27599. (3) Gasparrini, A. et al. (2017), ‘Projections of temperature-related excess mortality under climate change scenarios’. In: The Lancet Planetary Health, Vol. 1, pp. 360-367.
[122] Xu, C., Kohler, T.A., Lenton, T. M., Svenning, J. & M. Scheffer (2020), ‘Future of the human climate niche’. In. PNAS, Vol. 117, No. 26., pp. 11350-11355.
[123] Dasgupta, S. & E.J.Z. Robinson (2022), ‘Attributing changes in food insecurity to a changing climate’. In: Nature: 12:4709.
[124] Climate Action (2021), ‘Glasgow’s 2030 credibility gap: net zero’s lip service to climate action: wave of net zero emission goals not matched by action on the ground’. Ook Nederlandse experts die mee hebben geschreven aan ipcc-rapporten schatten in dat beperking van de opwarming met het huidige beleid gaat mislukken: https://nos.nl/nieuwsuur/artikel/2433051-klimaatwetenschappers-beperken-opwarming-aarde-gaat-mislukken.
[125] Xu, C., Kohler, T.A., Lenton, T. M., Svenning, J. & M. Scheffer (2020), ‘Future of the human climate niche’. In. PNAS, Vol. 117, No. 26., pp. 11350-11355.
[126] ipcc (2022), ‘Climate Change 2022: Impacts, Adaptation and Vulnerability’. Working Group II contribution to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change.
[127] Hickel, J. (2020), ‘Quantifying national responsibility for climate breakdown’, in: The Lancet Planetary Health.
[128] Hickel, J. (2022), ‘National responsibility for ecological breakdown: a fair-shares assessment of resource use, 1970–2017’. In: The Lancet Planetary Health, Vol. 6, pp. 342–349.
[129] Ibidem. En: Wei, T. et al. (2012), ‘Developed and developing world responsibilities for historical climate change and co2 mitigation’. In: PNAS, Vol. 109, No. 32, pp. 12911–12915.
[131] Zie https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/surinamers-hebben-nog-379-miljard-euro-te-goed~b87ea961
[132] (1) Kallis, G., Kostakis, V., Lange, S., Muraca, B., Paulson, S., and M. Schmelzer, M. (2018). ‘Research on Degrowth’. In: Annual Review of Environment and Resources, Vol. 43, pp. 291-316. (2) D’Alisa, G., Demaria, G., and Kallis, G. (eds.) (2014), Degrowth: A Vocabulary for a New Era. Londen: Routledge. (3) Demaria, F., Schneider, F., Sekulova, F., and Martínez-Alier, J. (2013), ‘What Is Degrowth? From an Activist Slogan to a Social Movement’. In: Environmental Values, Vol. 22, No. 2, pp. 191-215.
[133] Chertkovskaya, E., Barca, S. and Paulsson, A. (Eds.) (2019), Towards a Political economy of Degrowth. Londen: Rowman & Littlefield. En: Wiedmann, T., Lenzen, M., Keyßer, L.T. et al. (2020), ‘Scientists’ warning on affluence’. In: Nature Communications. Vol. 11, No. 3107.
[134] Kothari, A., Salleh, A., Escobar, A., Demaria, F., and A. Acosta (eds.) (2019), Pluriverse: A Post-Development Dictionary. Delhi: Tulika and Authors Up Front.
[135] (1) D’Alisa, G., Demaria, F., & Kallis, G. (Eds.). (2014). Degrowth: a vocabulary for a new era. Routledge. (2) Asara, V., Otero, I., Demaria, F., & Corbera, E. (2015). Socially sustainable degrowth as a social–ecological transformation: repoliticizing sustainability. Sustainability Science, 10(3), 375–384. (3) Hickel, J. (2019). The contradiction of the sustainable development goals: Growth versus ecology on a finite planet. Sustainable Development, 27(5), 873–884.
[136] (1) Wiedmann, T., Lenzen, M., Keyßer, L.T. et al. (2020), ‘Scientists’ warning on affluence’. In: Nature Communications, Vol. 11, No. 3107. (2) Koch, M. and Buch-Hansen, H. (2020), ‘In Search of a Political Economy of the Postgrowth era’. Globalizations. (3) Hickel, J. (2018), ‘Is it possible to achieve a good life for all within planetary boundaries?’. In: Third World Quarterly, 40(1), pp. 18-35.
[137] Zie onder andere: (1) Kallis, G., Kerschner, C., & Martinez-Alier, J. (2012), ‘The economics of degrowth’. In: Ecological Economics, Vol. 84, 172–180. (2) Fournier, V. (2008), ‘Escaping from the economy: the politics of degrowth’. In: International Journal of Sociology and Social Policy, 28(11/12), pp. 528–545. (3) D’Alisa, G., Demaria, F., & Cattaneo, C. (2013), ‘Civil and uncivil actors for a degrowth society’. In: Journal of Civil Society, 9(2), 212-224. (4) Weiss, M., & Cattaneo, C. (2017), ‘Degrowth – Taking Stock and Reviewing an Emerging Academic Paradigm’. In: Ecological Economics, Vol. 137, pp. 220–230. (5) Kallis, G., Kostakis, V., Lange, S., Muraca, B., Paulson, S., & Schmelzer, M. (2018), ‘Research on degrowth’. In: Annual Review of Environment and Resources, 43(1), pp. 291-316. (6) Jackson, T. (2009), Prosperity without growth. Earthscan: Londen. (7) Parrique, T. (2019). The political economy of degrowth. Doctoral dissertation, Université Clermont Auvergne. (8) Hickel, J. (2020), Less is more: How degrowth will save the world. Londen: Random House. (9) Chertkovskaya, E., Paulsson, A., & Barca, S. (Eds.) (2019), Towards a political economy of degrowth. Londen: Rowman & Littlefield. (10) Schmelzer, M., Vansintjan, A. & A. Vetter (2022), The Future Is Degrowth. Londen: Verso Books.
[139] Ripple, W.J., Wolf, C., Newsome, T. M., Barnard, P. & W.R. Moomaw (2020), ‘World scientists’ warning of a climate emergency’. In: Bioscience, Vol. 70, No. 1, pp. 8-12.
[140] Zie: https://diem25.org/campaign/green-new-deal
[141] Ambler, L., Earle, J., & N. Scott (2022), Reclaiming economics for future generations. Manchester: Manchester University Press. Zie ook: https://www.rethinkeconomics.org
[142] De deelnemers zijn gelieerd aan onder meer het Post Growth Economics Network, The International Society for Ecological Economics, The International Association for Feminist Economics, de Association for Heterodox Economics en het Post Growth Institute. Nadine Mingers van het Post Growth Institute is bij de totstandkoming van dit boek betrokken geweest.
[143] Stiglitz, J., J. Fitoussi & M. Durand (2018), Beyond GDP: Measuring What Counts for Economic and Social Performance. Parijs: oecd Publishing.
[144] Zie: https://www.eea.europa.eu/publications/growth-without-economic-growth
[145] Coscieme, L. et al. (2019), ‘Overcoming the myths of mainstream economics to enable a new wellbeing economy’. In: Sustainability, 11(16), 4374.
[146] Verma, R. (2017), ‘Gross National Happiness: Meaning, measure and degrowth in a living development alternative’. In: Journal of Political Ecology, Vol. 24, pp. 476-490.
[147] Gross Progress Indicator (gpi).
[148] Sustainable Development Index (sdi).
[149] cbs (2022), ‘Monitor brede welvaart & de Sustainable Development Goals’.
[150] (1) Koch, M., Lindellee, J., & J.A. Olsson (2021), ‘Beyond the growth imperative and neoliberal doxa: Expanding alternative societal spaces through deliberative citizen forums on needs satisfaction’. In: Real-world Economics Review, Vol. 96, pp. 168-183. (2) Lindellee, J., Alkan Olsson, J., & M. Koch (2021), ‘Operationalizing sustainable welfare and co-developing eco-social policies by prioritizing human needs’. In: Global Social Policy, 21(2), pp. 328-331. (3) Lindellee, J., Koch, M., & J.A. Olsson (2022), ‘Deliberating a Sustainable Welfare-Work Nexus’. In: Swedish Climate Symposium 2022.
[151] Zie: https://www.thelocal.se/20220407/sweden-to-set-worlds-first-consumption-based-emissions-target/
[152] Zie: https://www.resilience.org/stories/2022-06-08/one-of-spains-governing-parties-adopts-degrowth/
[153] Zie: https://la-u.org/the-limits-to-growth-eco-socialism-or-barbarism/
[154] Kallis (2011), ‘In defense of degrowth’. In: Ecological Economics. Vol. 70, pp. 873–880. En: Wright, E.O. (2010), Envisioning real utopias. Londen: Verso books.
[155] Tavoni, A., Dannenberg, A. Kallis, G. & A. Löschel (2011), ‘Inequality, communication, and the avoidance of disastrous climate change in a public goods game’. In: PNAS, 108(29), 11825-11829.
[156] Deze paradoxen zijn eerder door Paul Schenderling beschreven in het rapport ‘Kiemen van een rechtvaardiger samenleving’.
[157] cbs Dashboard beroepsbevolking, 4e kwartaal 2021.
[158] (1) cpb (2015), ‘De onderkant van de arbeidsmarkt in 2025’. (2) scp (2014): ‘Nederland in meervoud’. (3) scp (2020), ‘Factsheet Verschil in Nederland 2014-2020’.
[159] cpb (2015), ‘De onderkant van de arbeidsmarkt in 2025’.
[160] Het cpb (2015) meldt dat 14 procent van de werkzame beroepsbevolking (15 tot 75 jaar) in een situatie van precaire arbeid verkeert. Op een totale werkzame beroepsbevolking (15 tot 75 jaar) van ruim 8,2 miljoen mensen (cbs, 2016) zijn dit ruim 1,1 miljoen mensen.
[161] Holslag, J. (2014), De kracht van het paradijs: hoe Europa kan overleven in de Aziatische eeuw. Amsterdam: De Bezige Bij, p. 512.
[162] scp (2020), ‘Factsheet Verschil in Nederland 2014-2020’.
[163] Voor een diepgaande onderbouwing van deze uitspraak, zie bijvoorbeeld de werken van Viktor Frankl.
[164] Argyle, M. (2001), The Psychology of Happiness. Londen: Taylor & Francis. Zie ook: Echtelt, P. van (2010), ‘Een baanloos bestaan. De betekenis van werk voor werklozen, arbeidsongeschikten en werkenden’, Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau (scp).
[165] Burdorf, A. & M. Schuring (2016), ‘Maatschappelijke kosten en baten (MKBA) van re-integratie van mensen met grote afstand tot de arbeidsmarkt’. Rotterdam: Erasmus MC.
[166] Dit blijkt als je diverse maatschappelijke kosten-batenonderzoeken naast elkaar zet.
[167] scp (2019), ‘Eindevaluatie van de Participatiewet’.
[168] Divosa (2019), ‘Factsheet Herinstroom in de bijstand’.
[169] scp (2016), ‘Aanbod van arbeid 2016: werken, zorgen en leren op een flexibele arbeidsmarkt’.
[170] (1) Briens, J. (2015), ‘La Décroissance au prisme de la modélisation prospective: Exploration macroéconomique d’une alternative paradigmatique’. Ecole Nationale Supérieure des Mines de Paris, 2015. (2) D’Alessandro, S., Cieplinski, A., Distefano, A. & K. Dittmer (2020), ‘Feasible alternatives to green growth’. In: Nature Sustainability, Vol. 3, pp. 329–335. (3) Jackson, T. & P.A. Victor (2017), ‘The Transition to a Sustainable Prosperity-A Stock-Flow-Consistent Ecological Macroeconomic Model for Canada’. In: Ecological Economics, Vol. 177, pp. 1-14.
[171] (1) Briens, J. (2015), ‘La Décroissance au prisme de la modélisation prospective: Exploration macroéconomique d’une alternative paradigmatique’. Ecole Nationale Supérieure des Mines de Paris, 2015. (2) D’Alessandro, S., Cieplinski, A., Distefano, A. & K. Dittmer (2020), ‘Feasible alternatives to green growth’. In: Nature Sustainability, Vol. 3, pp. 329–335. (3) Jackson, T. & P.A. Victor (2017), ‘The Transition to a Sustainable Prosperity-A Stock-Flow-Consistent Ecological Macroeconomic Model for Canada’. In: Ecological Economics, Vol. 177, pp. 1-14.
[172] cbs (2021), ‘Armoede en sociale uitsluiting’.
[173] Zie: https://nos.nl/artikel/2425900-pensioenverhogingen-in-zicht-dankzij-stijgende-rente
[174] Bron: cbs (2022).
[175] Zie: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2016/50/verwachte-aow-leeftijd-69-5-jaar-in-2040
[176] cpb (2019), ‘Zorgen om morgen: vergrijzingsstudie’.
[177] Het boek over Ahold heet Het drama Ahold, het boek over abn Amro De prooi en het boek over Unilever Het grote gevecht.
[178] Piketty, T. & E. Saez (2013), ‘Top Incomes and the Great Recession: Recent Evolutions and Policy Implications’. In: IMF Economic Review, Vol. 61, No. 3.
[179] Het gemiddeld aantal gewerkte uren per arbeider is voor een land als Nederland weliswaar gedaald van 29,9 per week in 1980 tot 26,9 per week in 2020, maar de arbeidsparticipatie (25-64-jarigen) is gestegen van 60,2 tot 83,8 procent. Bron: oeso.
[180] 1,2 procent is een gemiddelde, gebaseerd op een hogere en lagere schatting. Het hoogste cijfer is een schatting van de Wereldbank, dat zich baseert op officiële cbs-data. Het lagere cijfer is afkomstig van de World Inequality Database, dat zich baseert op belastinggegevens en daarmee transparanter en preciezer is.
[181] De World Inequality Database, opgezet door de Paris School of Economics onder leiding van Thomas Piketty. Voor meer informatie over de Nederlandse statistieken, zie: de Vicq, A., Toussaint, S. J., Moatsos, M., & van der Valk, T. (2021), ‘Household Wealth and its Distribution in the Netherlands, 1854-2019’, Working paper.
[182] Toussaint, S., van Bavel, B., Salverda, W., & Teulings, C. (2020), ‘Nederlandse vermogens schever verdeeld dan gedacht’. In: ESB.
[183] Ibidem.
[184] cpb (2022), ‘Inequality and Redistribution in the Netherlands’. cpb Discussion Paper.
[185] Ibidem.
[186] Zie https://www.parlement.com/id/vh8lnhrrs0qo/inkomen_tweede_kamerlid en https://www.parlement.com/id/vjyqd6vz00ts/salarissen_van_politieke_ambtsdragers
[187] Dit is een gevolgtrekking uit het feit dat een meerderheid van de Nederlanders niet alleen bereid is om landelijk meer klimaatmaatregelen te steunen maar ook om anders te gaan leven. Bron: scp (2021), ‘Klimaataanpak: toekomstbepalende keuzes voor onze samenleving. De energietransitie vanuit burgerperspectief’.
[188] Bressler, R.D. (2021), ‘The mortality cost of carbon’. In: Nature Communications: 12:4467.
[189] Bron: cbs (2020) voor de uitstoot van een gemiddelde Nederlander, en de World Inequality Database voor de ongelijkheid in uitstoot. Ter vergelijking: de laatste gedetailleerde studie van het cbs hierover (2009) laat zien dat de uitstoot per inkomenscategorie zo’n 3 ton toeneemt bij elk deciel.
[190] Bron: cbs (2020). De economische term is ‘besteedbaar inkomen’, dat wil zeggen inkomen waar al belasting over is betaald. In de cbs-cijfers is het besteedbaar inkomen gecorrigeerd voor grootte en samenstelling van het huishouden. Dit wordt ook wel koopkracht genoemd. Voor een visualisatie, zie www.cbs.nl/nl-nl/visualisaties/inkomensverdeling.
[191] Ibidem.
[192] Toussaint, S., van Bavel, B., Salverda, W., & Teulings, C. (2020), ‘Nederlandse vermogens schever verdeeld dan gedacht’. In: ESB.
[193] ce Delft (2016), ‘Voor wie zijn de kosten en baten van het klimaatbeleid?’. En: Piketty, T., & Chancel, L. (2015), ‘Carbon and inequality: from Kyoto to Paris. Trends in the Global Inequality of Carbon Emissions (1998-2013) and Prospects for An Equitable Adaptation Fund’. Paris: Paris School of Economics.
[194] Oxfam (2020), ‘Confronting Carbon Inequality’. Oxfam Media Briefing based on research conducted with the Stockholm Environment Institute.
[195] Gebaseerd op: Hellebrandt, T. & P. Mauro (2015), ‘The Future of Worldwide Income Distribution’, Institute for International Economics.
[196] Ibidem.
[197] cbs (2020).
[198] Mommers, J. (2020), Hoe gaan we dit uitleggen? Onze toekomst op een steeds warmere aarde. Amsterdam: De Correspondent.
[199] Het besteedbare (= netto) inkomen van een gemiddeld huishouden is zo’n 2.100 euro per maand, het besteedbare inkomen van een gemiddeld huishouden uit de rijkste 10 procent is zo’n 4.200 euro per maand. Bron: cbs (2020).
[200] cbs (2009), ‘Environmental accounts of the Netherlands 2009’.
[201] Oxfam (2020), ‘Confronting Carbon Inequality’. Oxfam Media Briefing based on research conducted with the Stockholm Environment Institute.
[202] ce Delft (2016), ‘Voor wie zijn de kosten en baten van het klimaatbeleid?’.
[203] Zie de npo-serie van Schimmelpenninck over de groeiende kloof tussen arm en rijk: https://www.npostart.nl/sander-en-de-kloof/VPWON_1317005
[204] Greenpeace (2020), ‘False sense of security – Why European Food Systems Lack Resilience’.
[205] Holt-Gimenez, E., Shattuck, A., Altieri, M., Herrens, H. (2012), ‘We already grow enough food for 10 billion people… and still can’t end hunger’. In: Journal of Sustainable Agriculture, 36 (6), 595-598. Zie ook: Kowalska, A. (2017). ‘The issue of food losses and waste and its determinants’, in: LogForum, 13 (1).
[206] Malthus, R. (1798), Essay on the principle of population. Londen: Penguin Classics, 1983.
[207] Oxfam (2022), ‘Profiting from pain’.
[208] Our World in Data (2022). Zie: https://ourworldindata.org/hunger-and-undernourishment
[209] Planbureau voor de Leefomgeving (pbl; 2019), ‘Dagelijkse kost: hoe overheden, bedrijven en consumenten kunnen bijdragen aan een duurzaam voedselsysteem’.
[210] Scalabrin et al.(2020), ‘A single polyploidization event at the origin of the tetraploid genome of Coffea Arabica is responsible for the extremely low genetic variation in wild and cultivated germplasm’. In: Scientific Reports, Vol. 10, 4642. Zie ook: Stergiopoulos, I, Drenth, A. en Kema, G. (2016), ‘The banana as we know it is in imminent danger’. In: The Guardian.
[211] Den Hollander, E. (2021), ‘Waarom experts adviseren seizoensgroenten te eten’. In: Nu.nl.
[212] PAN Europe (2022), ‘Forbidden Fruit. Pesticide Action Network’.
[213] Shepard, M. (2019), Herstellende landbouw: agro-ecologie voor boeren, burgers en buitenlui. Uitgeverij Jan van Arkel.
[214] Zie: https://geografie.nl/artikel/fosfaatschaarste-bedreigt-wereldvoedselvoorziening
[215] Pradha, P. (2022), ‘Food transport emissions matter’. In: Nature Food, Vol. 3, pp. 406-407.
[216] Hellinga, R. (2022). ‘Ondanks afspraken is het aantal pesticiden op fruit enorm toegenomen’. In: Trouw, 24 mei 2022.
[217] Van Hamersveld, B. (2021), ‘Dierlijke eiwitten en suiker: dit voedsel maakt je sneller oud’. In: Nu.nl, 26 augustus 2021.
[218] Zie: https://ourworldindata.org/grapher/feed-required-to-produce-one-kilogram-of-meat-or-dairy-product
[219] Broncijfers: cbs. Voor een tabel met kilo’s per Nederlander per jaar tussen de jaren zestig en nu, zie: https://www.genoegomteleven.nl/bronnen-bij-het-boek-hoe-handel-ik-eerlijk
[220] Bron: NGPF.
[221] Den Hollander, E. (2021), ‚Waarom experts adviseren seizoensgroenten te eten’. In: Nu.nl.
[222] Shepard, M. (2019), Herstellende landbouw: agro-ecologie voor boeren, burgers en buitenlui. Uitgeverij Jan van Arkel.
[223] Er zijn duizenden eetbare houtige soorten. Voor een overzicht zie www.pfaf.org. Zie ook de documentaire ‘Plattelandspioniers’ van de vpro (15 september 2019).
[224] Our World in Data (2022).
[225] Tielbeke, J. (2022), ‘Over de grenzen aan de groei: vijftig jaar na de oerwaarschuwing van de Club van Rome. In: De Groene Amsterdammer.
[226] Green Deal Voedselbossen (2020), ‘Factsheet Voedselbossen: voor provincie, gemeente en waterschap’.
[227] wur (2021), ‘Agrifoodmonitor 2021: Waardering van de Agri & Foodsector van 2012 tot nu’.
[228] Eräjää, S. (2021), ‘Marketing Meat: How EU Promotional Funds Favour Meat and Dairy’. België: GreenPeace European Unit.
[229] Zie: https://topsectoragrifood.nl/
[230] Green Deal Voedselbossen (2020), ‘Voedselbossen: Handleiding wet- en regelgeving’. En: Green Deal Voedselbossen (2020), ‘Factsheet Voedselbossen: voor provincie, gemeente en waterschap’.
[231] International Energy Agency (IEA; 2021), ‘The Role of Critical Minerals in Clean Energy Transitions’.
[232] Green European Foundation (2021), ‘Metalen voor een Groen en Digitaal Europa’.
[233] Maatregel 5 van het Urgenda 40 puntenplan, zie: https://www.urgenda.nl/themas/klimaat-en-energie/40-puntenplan/
[234] Berekening door Frank Visscher, energie-expert bij Priva, zie: https://www.klimaatplein.com/energieverspilling-klimaatinstallaties-gelijk-aan-vijf-keer-windenergie-op-zee/
[235] Kluit, S. en Rodenburg, H. (2022), ‘Het is hoog tijd voor een verbod op reclame in de publieke ruimte’. In: Volkskrant, 25 maart 2022.
[236] Informatie over de psychologische effecten van consumptie is mooi samengevat in het boek Brand Valued van Guy Champniss & Fernando Rodés Vila (uitgeverij Wiley, Londen).
[237] Zie de vorige noot.
[238] Zoals vastgelegd in een documentaire van de VPRO ‘Rebellen tegen reclame’, 26 april 2020.
[239] Zie: https://www.verkeerskunde.nl/artikel/zijn-de-vervoersprognoses-van-randstadrail-uitgekomen
[240] Joosten, T. (2022), De blauwe fabel. Uitgeverij Follow the Money.
[241] Voor een goed leesbaar overzicht van verschillende onderzoeken, zie: Obbink, H. (2020), ‘Hoe belangrijk is de luchtvaart écht? Niemand weet het’. In: Trouw. 7 juli 2020.
[242] Aerts et al. (2022), ‘Residential Exposure to Urban Trees and Medication Sales for Mood Disorders and Cardiovascular Disease in Brussels, Belgium: An Ecologic Study’. In: Environmental Health Perspectives, 130 (5).
[243] gfk (2017), ‘Factors that make up the Good Life’, Global gfk Survey.
[244] Adams, G.S., Converse, B.A., Hales, A.H. & L. Klotz (2021), ‘People systematically overlook subtractive changes’. In: Nature, Vol. 592, pp. 258-261.
[245] cbs, Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden (NEA). De enquête wordt periodiek uitgevoerd.
[246] Trimbos Instituut (2010), ‘De psychische gezondheid van de Nederlandse bevolking’.
[247] Echtelt, P. van (2010), ‘Een baanloos bestaan. De betekenis van werk voor werklozen, arbeidsongeschikten en werkenden’, Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau (scp), p. 38.
[248] nji (2019), ‘Het groeiend jeugdzorggebruik: duiding en aanpak’.
[249] https://www.cbs.nl/nl-nl/longread/rapportages/2022/jeugdhulp-2021/1-jongeren-met-jeugdhulp.
[250] nji (2019), ‘Het groeiend jeugdzorggebruik: duiding en aanpak’.
[251] Mackenbach, J.P. (2010), Ziekte in Nederland: volksgezondheid tussen biologie en politiek. Amsterdam: Uitgeverij Mouria.
[252] (1) https://www.zorgkaartnederland.nl/wachttijden (2) Vektis (2022), ‘Factsheet Wachttijdinformatie ggz’. (3) https://www.zn.nl/zorgkantoren/wachtlijsten-langdurige-zorg (4) https://www.zorgcijfersdatabank.nl/toelichting/wachtlijstinformatie/wachtlijsten-instellingsniveau (5) Het vergeten kind (2021), ‘Kinderen over wachttijden in de jeugdzorg’. (6) https://www.medischcontact.nl/nieuws/laatste-nieuws/nieuwsartikel/driekwart-huisartsen-vindt-werkdruk-te-hoog.htm (7) ‘fnv: Zorgpersoneel haakt af vanwege werkdruk en overbelasting’. In: Nos.nl.
[253] Zie o.a. Wouterse, B., Rele, H. ter, & D. van Vuuren (2016), ‘Financiering van de zorg op lange termijn’. Den Haag: cpb Policy Brief.
[254] J. van Os (2022), ‘Een open science paradigmaverschuiving van het ‘wicked problem’ ggz’. Diesrede, 386e Dies Natalis Universiteit Utrecht.
[255] Ibidem.
[256] Ibidem.
[257] cpb (2019), ‘Zorgen om morgen: vergrijzingsstudie’.
[258] Vonk, R.A.A., Hilderink, H.B.M., Plasmans, M.H.D., Kommer, G.J. & J.J. Polder (2020), ‘Toekomstverkenning zorguitgaven 2015-2060: Kwantitatief vooronderzoek in opdracht van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid’. Bilthoven: rivm.
[259] cpb (2018), ‘Lange tijdreeksen overheidsfinanciën’, bijlage bij de macro-economische verkenningen.
[260] Ibidem.
[261] We hebben dit verschil berekend op basis van de drie postgroeimodellen: (1) Briens, J. (2015), ‘La Décroissance au prisme de la modélisation prospective: Exploration macroéconomique d’une alternative paradigmatique’. Ecole Nationale Supérieure des Mines de Paris, 2015. (2) D’Alessandro, S., Cieplinski, A., Distefano, A. & K. Dittmer (2020), ‘Feasible alternatives to green growth’. In: Nature Sustainability, Vol. 3, pp. 329–335. (3) Jackson, T. & P.A. Victor (2017), ‘The Transition to a Sustainable Prosperity-A Stock-Flow-Consistent Ecological Macroeconomic Model for Canada’. In: Ecological Economics, Vol. 177, pp. 1-14.
[262] We hebben dit doorgerekend op basis van de drie postgroeimodellen. Zie de vorige noot.
[263] Meerman, W. te & M. van Baalen (2011), ‘Wijt stijging zorguitgaven niet aan vergrijzing: loslaten van de budgetfinanciering en het “boter-bij-de-vis”-beleid veroorzaken ruime verdubbeling van de uitgaven’. In: Financieele Dagblad. En: Wouterse, B., Rele, H. ter, & D. van Vuuren (2016), ‘Financiering van de zorg op lange termijn’. cpb Policy Brief, p. 6.
[264] Vonk, R.A.A., Hilderink, H.B.M., Plasmans, M.H.D., Kommer, G.J. & J.J. Polder (2020), ‘Toekomstverkenning zorguitgaven 2015-2060: Kwantitatief vooronderzoek in opdracht van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid’. Bilthoven: rivm.
[265] ‘Naarmate de economie groeit geven we relatief meer uit aan zorg’. Visser, M. de, Boot, A., Werner, G. Riel, A. van & M. Gijsberts (2021), ‘Kiezen voor houdbare zorg: Mensen, middelen en maatschappelijk draagvlak’, p. 59.
[266] Bron: modellen van zorgexpert Wine te Meerman.
[267] Zie o.a.: https://www.rtlnieuws.nl/nieuws/nederland/artikel/5258158/huisartsen-consult-10-minuten-kwartier-meer-tijd-voor-patienten
[268] J. van Os (2022), ‘Een open science paradigmaverschuiving van het ‘wicked problem’ ggz’. Diesrede, 386e Dies Natalis Universiteit Utrecht.
[269] (1) Briens, J. (2015), ‘La Décroissance au prisme de la modélisation prospective: Exploration macroéconomique d’une alternative paradigmatique’. Ecole Nationale Supérieure des Mines de Paris, 2015. (2) D’Alessandro, S., Cieplinski, A., Distefano, A. & K. Dittmer (2020), ‘Feasible alternatives to green growth’. In: Nature Sustainability, Vol. 3, pp. 329–335. (3) Jackson, T. & P.A. Victor (2017), ‘The Transition to a Sustainable Prosperity-A Stock-Flow-Consistent Ecological Macroeconomic Model for Canada’. In: Ecological Economics, Vol. 177, pp. 1-14.
[271] Nakate, V. (2021), A Bigger Picture: My Fight to Bring a New African Voice to the Climate Crisis. One Boat: London, pp. 89-90.
[272] oecd (2019), ‘Global Material Resources Outlook to 2060: Economic Drivers and Environmental Consequences’.
[273] cpb (2019), ‘Zorgen om morgen: vergrijzingsstudie’.
[274] cpb (2019), ‘Zorgen om morgen: vergrijzingsstudie’. En: cpb & pbl (2015), ‘Toekomstverkenning welvaart en leefomgeving’.
[275] Dit is de uitkomst van de drie modellen die postgroei simuleren. (1) Briens, J. (2015), ‘La Décroissance au prisme de la modélisation prospective: Exploration macroéconomique d’une alternative paradigmatique’. Ecole Nationale Supérieure des Mines de Paris, 2015. (2) D’Alessandro, S., Cieplinski, A., Distefano, A. & K. Dittmer (2020), ‘Feasible alternatives to green growth’. In: Nature Sustainability, Vol. 3, pp. 329–335. (3) Jackson, T. & P.A. Victor (2017), ‘The Transition to a Sustainable Prosperity-A Stock-Flow-Consistent Ecological Macroeconomic Model for Canada’. In: Ecological Economics, Vol. 177, pp. 1-14.
[276] cpb (2019), ‘Zorgen om morgen: vergrijzingsstudie’.
[277] Vonk, R.A.A., Hilderink, H.B.M., Plasmans, M.H.D., Kommer, G.J. & J.J. Polder (2020), ‘Toekomstverkenning zorguitgaven 2015-2060: Kwantitatief vooronderzoek in opdracht van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid’. Bilthoven: rivm.
[278] cpb (2019), ‘Zorgen om morgen: vergrijzingsstudie’, pp. 57-61.
[279] ipcc (2022), ‘Climate Change 2022: Impacts, Adaptation and Vulnerability’. Working Group II contribution to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change.
[280] Holslag, J. (2014), De kracht van het paradijs: hoe Europa kan overleven in de Aziatische eeuw. Amsterdam: De Bezige Bij, p. 534.
[281] Holslag, J. (2014), De kracht van het paradijs: hoe Europa kan overleven in de Aziatische eeuw. Amsterdam: De Bezige Bij, p. 533.
[283] Stoop, R. (2022), De gegijzelde economie: een reis door de tijd langs de vernietigende effecten van scheefgroei. Leiden: Bot Uitgevers.
[284] Ibidem.
[285] ipcc (2022), ‘Climate Change 2022: Impacts, Adaptation and Vulnerability’. Working Group II contribution to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. [1] Een citaat van Victor Hugo.
[286] Een citaat van Victor Hugo.